بادهنج ، واتغر ، بادتخان ، خیشخان و خیشود از جمله نام های گوناگون و باستانی بادگیر هستند.
در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمانها با توجه به اقلیم و شرایط محیطی ساخته میشده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور کلی شرایط آب و هوایی و جغرافیایی، تاثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است. بادگیر به عنوان یک سیستم سرمایشی، جزیی از ساختمان های مناطق گرم و خشک و یا گرم و مرطوب است که با قرار گرفتن در مسیر باد و هدایت کردن آن، در کاهش دما نقش مۆثری دارد. این روش به نوعی طبیعی ترین روش تهویه ساختمان است. بادگیرهایی که در سراسر ایران در شهرهای مختلف وجود دارند، اشکال و انواع گوناگونی دارند که این تنوع هم به دلیل زیبایی و هم به دلیل تأثیر موقعیت جغرافیایی بر سرعت و جهت باد است.
نحوه ی کار کردن بادگیر به زبان ساده این چنین است: هوای جاری بیرون از خانه را به داخل خود میکشند و با تشتهای آبی که درون آنها تعبیه شده، هوا را خنک و سبک میکنند و به داخل خانه هدایت میکنند. در واقع باد پس از برخورد با سطوح فوقانی بادگیر، به دالانهایی هدایت میشود که با سطح آب داخل حوضخانه برخورد کرده (مثل بادگیر باغ دولت آباد یزد) و فضای داخلی اتاق را خنک میکند و در مناطق مرطوب باد فقط از کانالهای خشک عبور میکند (مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویه میکند.
اجزاء بادگیرها
بادگیرها از قسمت های مختلفی تشکیل شده اند که برخی تنها به دلیل زیبایی به کار گرفته شده و برخی اجزاء در عملکرد بادگیر نقش ویژه ای دارند. این اجزاء عبارتند از:
تیغه: تیغه ترکیبی از خشت و آجر است که فضای کانال بادگیر را تقسیم بندی می کند. تیغه دو نوع دارد: تیغه ی اصلی و تیغه ی فرعی.
* تیغه ی اصلی: دیواره هایی در فضای کانال است که تا مرکز برج ادامه می یابند و کانال بادگیر را به کانال های کوچک تر تقسیم می کنند.
* تیغه ی فرعی: دیواره هایی در فضای کانال است که تا مرکز برج ادامه نمی یابند و فقط تا عرض دیوارهای خارجی پیش می روند. تیغه های فرعی در نمای بادگیرها همچون پره های کانال کولر نمایان می شوند.
منفذ: منفذ عنوانی است که بر روی محل عبور هوا در فضای بادگیر گذاشتهاند.
قفسه: قفسه رأس بادگیر است که مجاری عبور دهنده جریان هوا را شامل می شود.
ساقه: فضای حد فاصل قفسه و بام، ساقه نام دارد.
انواع بادگیرها و معماری
بادگیرهای ایران به طور کلی به سه دسته تقسیم میشوند:
بادگیرهای اردکانی
بادگیرهای کرمانی
بادگیرهای یزدی
۱- بادگیر اردکانی: این نوع بادگیر بیشتر در منطقه اردکان (یزد) دیده میشود و بنای آن نسبت به سایر انواع بادگیرها، تا حدی ساده و از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه است. به همین دلیل ممکن است برای هر اتاقی یک بادگیر بسازند.
۲- بادگیر کرمانی: بادگیر کرمانی که ساده و تقریباً محقر است، به خانههای طبقه متوسط و پایین اختصاص دارد. ساختن این نوع بادگیر، از عهده هر بنایی بر میآید و مصالح عمده آن بیشتر خشت و گل است. کار این بادگیر تا حدودی نسبت به بادگیر اردکانی دقیق تر و ایدهآل تر است. زیرا فشار باد به یک جهت موجب تخلیه سریع هوای آلوده و گرم از طرف دیگر میگردد. ضمناً بادگیر بیشتر آب انبارها را نیز بصورت بادگیر کرمانی درست میکنند تا از یک سمت آن، هوای خوش و مطبوع به سطح آب برسد و از طرف دیگرش، هوای گرم به بیرون برود.
۳- بادگیر یزدی: بادگیر یزدی که از سایر بادگیرها بزرگتر است، معمولاً چهار طرفه یا یا هشت طرفه ساخته میشود و به همین لحاظ این نوع بادگیر را در برخی مناطق، «بادگیر چهار طرفه» یا «چهار سویه» هم مینامند. البته ساختمان آن از نظر معماری، از سایر بادگیرها، مشکل تر و پیچیدهتر بوده و ارتفاع آن معمولاً زیاد است.
جهت بادگیر ها
بادگیر یک طرفه:
بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستنند. سادهترین نوع بادگیر یک جناحی است و بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظهای مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته میشود در این روش برای پرهیز از گزند گرد بادها و توفانهای سهمگین، بادگیر را فقط در جهت بادها ی خنک و نسیمهای مطبوع میسازند جبهههای دیگر آن را میبندند.
در برخی موارد بادگیرها ی یک طرفه را پشت به بادهای شدید و آزار دهنده میسازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام میدهد. ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچکتر وشکل آن اولیه تر است این مسیر مورب (که در بالای بام دیده میشود) پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ضلع اتاق قرار میگیرد و تهویه را انجام میدهد. این نمونه بیشتر در مناطق سیستان و قسمتی از شهرهای بم دیده میشود.
بادگیر دو طرفه:
نوع دو طرفه که دارای دو وجه روبرو یکدیگر و با پنجرههای بلند و باریک بدون حفاظ ساخته میشود ودر قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده میشود این نمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیده میشود.
بادگیر سه طرفه:
سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل (اشکم دریده). در این نمونه میتوان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است.
بادگیر چهار طرفه:
بادگیرها ی چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل تر از انواع دیگر ساخته شدهاند، و معمولاً داخل کانالها ی آن با تیغهها یی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم میشوند و بعضی از نمونهها در زیر کانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی میساختهاند که هوای خشک و دارای گردو غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد غبار آن جدا و هوای اتاق (حوض خانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع میشده است.
در مناطقی که امکان ایجاد حوض خانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زیر زمین جاری و نمایان میکردند و امتداد کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه مییافته است. این فضاها (سرد آبها) محل تجمع اهالی خانه در بعد از ظهرهای تابستان بوده است.
بادگیر چند طرفه:
این نمونه در یزد، کرمان و بوشهر و… دیده میشود در شهرستان یزد و برخی از قسمتها ی مرکز ایران بادگیرهای چند وجهی (معمولاً هشت وجهی و حتی گاهی مدور) معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل میدهند.
بادگیر چپقی:
بادگیر چپقی نوع ششم بادگیر است که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجاد چند لولهٔ خم دار (زانو مانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانالها و قسمتها ی داخلی مانند نمونههای چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است. نما سازی بادگیر خود از ویژگیهای خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیلهٔ آجر کاری یا گچ بری ساخته میشود.
مشکلات بادگیرها
از جمله مشکلاتی که در رابطه با بادگیر وجود دارد این است که با وجود کلیه تمهیدات، باز هم مقداری گرد و غبار وارد فضای داخل بنا میشود. به علاوه، پرندگان، جانوران موذی و حشرات نیز از طریق مجرای بادگیر وارد فضای داخل میشوند. همچنین کنترل کامل مقدار جریان هوا و میزان رطوبت و برودت میسر نمیباشد.
بادگیر معین یکی از جاذبه های گردشگری شهرستان رفسنجان است که قدمت آن به دوره قاجاریه باز می گردد. این سازه در سال 1384 توسط میراث فرهنگی شهرستان رفسنجان بازسازی شده است. این سازه از خشت، چوب و کاهگل ساخته شده و ارتفاع آن به 16 متر می رسد.
نظر (0)