آبانبار یا برکه، حوض یا استخر سرپوشیدهای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیرزمین ساخته میشود. در مناطق کمآب و کویری آبانبار را از آب باران یا جویبارهای فصلی پر میکنند. همانگونه که از نام آبانبار مشخص است، این سازه به منظور ذخیره آب در فصول پرآب و استفاده از آن در بقیه ایام سال ساخته میشود.
انبارهای ذخیره آب در آغاز گودالهایی بود كه خود به خود از آب باران و سیلابها پر میشد. به تدریج بشر خود به انبار كردن آب در این گودالها پرداخت و سرانجام به ایجاد انبارهای آب در جاهای مورد نیاز خویش دست یازید. با پیشرفت تمدن روشهای ذخیره آب نیز تكامل یافت. در تمدنهای ایران، مصر و بینالنهرین آب را در آب انبارهای سرپوشیده غیرقابل نفوذی كه از تبخیر شدن آب و آلودگی آن جلوگیری میكرد، ذخیره میكردند. در كشورهای یونان و روم نیز از این شیوه برای ذخیره آب استفاده میشد. تاریخ ایجاد برخی آبانبارها در فلسطین به دوران نَبَطیان بازمیگردد. / الموسوعه الفلسطینیه، صص 341 تا 342.
در ایران از روزگاران كهن به علت كمبود آب در بخش عمدهای از این سرزمین، ارزش و اعتباری بسیار برای آب قائل بودند و ستایشگاههای بزرگی برای نیایش ایزد نگهبان آب، آناهیتا (ناهید)، برپا داشته بودند و آب انبار یكی از ساختمانهایی بود كه از زمانهای بسیار دور برای تأمین و نگهداری آب به ویژه در مناطقی كه به آب دائمی (چشمه و قنات) یا فصلی (باران) متكی بود ابداع شد و توسعه یافت.
به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمدهای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانهها و عدم دسترسی به آب، از دیرباز تمهیدات گوناگونی جهت تأمین آب شیرین در فصول خشک سال اندیشیده میشدهاست. احداث بند، قنات و آبانبار از این جملهاند.
آبانبار یکی از عناصر شاخص در سکونتگاههای کویری از جمله کرمان است.
قسمتهای مختلف آبانبارها
مخزن یا خزینه:
محل انبار کردن آب و اصلیترین عنصر آبانبار. مخازن دارای انواع مختلفی بوده و از نظر شکل و نحوه استفاده به صورت شهری – روستایی و صحرایی بودهاند. مخازن در داخل زمین قرار میگرفتند تا از فشارهای وارده بر بدنه بکاهند.
پاشیر:
محل قرار گرفتن شیر بزرگ برنجی متصل به مخزن است. شکل آن به صورت یکنیمه ۸ گوش یا ۴ گوش مربع است. سکوهایی برای نشستن در دو سمت پاشیر، حفرههایی برای انتقال آبها به کانالهای زیر زمینی به همراه هواکشی در سقف برای تبادل هوا.
سردر:
راهنمای ورود به آبانبار و را ه پله عمیق آن میباشد. قاب با جرز عمودی، کتیبه، سکوهایی در دو طرف، کاربندی، کاشیکاری، کتیبه کوچک سنگی که نشانه سازنده و واقف آبانبار میدهد.
بادگیر یا خیشخان:
هدایت باد مناسب به فضای داخل آبانبار و گردش هوا به سمت حیات باعث خنکی هوای داخل میشده. در خنک سازی آب در آبانبار نیز از همین روش بهره میگرفتند. جهت قفسه آبانبارها در هر منطقه متناسب با جهت باد مطبوع در آن منطقه بوده است. تعداد بادگیرهای آبانبارها متفاوت بوده و از یک تا هفت عدد تغییر داشته، این به دلیل خنکی بیشتر برای آب داخلی بودهاست.
پلکان:
تعداد پلههای با توجه به عمق مخزن آبانبار، که کف آن از پاشیر پایینتر بوده، تعیین میشده و گاهی به ۷۰–۸۰ پله هم میرسیده. با توجه به افراد مصرفکننده دارای راههای متفاوتی بوده؛ مثلاً یک مسیر برای کلیمیان و مسیر دیگر برای مسلمانان بوده است.
آبگیری و بهداشت آب در آبانبارها
برای آبگیری معمولاً آب جاری در کوهستان و دشتها را به آبانبارها هدایت میکردند. این آبها با حوضچههای شنی ساکن و تصفیه شده و سپس وارد مخزن میشدند. این ترتیب البته در تمامی آبانبارها صادق نیست. برای مثال در آبانبارهای کاشان که از آب چشمههای فین استفاده میشدهاست. استرابون جفرافیدان یونانی مینویسد: «ایرانیان در آب جاری استحمام نمیکنند، در آن لاشه و مردار نمیاندازند و عموماً آنچه ناپاک است در آن نمیریزند.»
اگرچه آبانبارها بهداشتی بودهاند ولی عمل انبارکردن و راکد ماندن آب، باعث آلودگی میشدهاست؛ بنابراین جهت گوارایی آب، در سقف، بادگیرهایی تعبیه میشده که باعث عبور باد از روی آب شده و موادی اضافه میشده تا آب نگندد. مانند:
آهک و نمک برای داشتن کلر.
ماهی برای رفع باکتریهای آب.
زغال برای خاصیت بوگیری.
خشت برای رسوب زدایی املاح آب.
آبانبار مرادی از یادگاری دوره قاجار و مکان های دیدنی رفسنجان است که در خیابان شهید بهشتی قرار دارد. با قدمتی که به ۱۲۰ سال پیش بازمیگردد، این آبانبار به همت بیبی سلطان مرادی بنا شد و از چندین بخش مانند سردر، راه پله، پاشیر و تهویه تشکیل میشود. برای رسیدن به آب باید از ۵۲ پله در راهپلهای کاملا تاریک که فقط یک نورگیر سقفی در آن تعبیه شده است، پایین بروید و با گذر از مسیری یو (U) شکل، به مخزن آب برسید. این اثر در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ با شماره ثبت ۱۱۳۹۲ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
نظر (0)